Openbaarmaking van het grootste oorlogsarchief: is het veilig voor nabestaanden van 'foute' Nederlanders?

Vanaf 1 januari 2025 zal het grootste oorlogsarchief van Nederland, het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), worden opengesteld voor het publiek. Dit betekent dat iedereen toegang krijgt tot dossiers van zo'n 425.000 Nederlanders die na de Tweede Wereldoorlog werden verdacht van collaboratie met de Duitsers. De dossiers bevatten details over mensen die bijvoorbeeld lid waren van de NSB, het Duitse leger dienden of anderen verrieden aan de bezetter. Dit besluit is genomen vanwege het maatschappelijk belang: burgers hebben recht op informatie om een completer en realistischer beeld te krijgen van de oorlogsjaren. Toch roept de openbaarmaking ook zorgen op, vooral bij nabestaanden van betrokkenen.

Miljoenen Nederlanders betrokken

De oorlog heeft diepe sporen nagelaten in de Nederlandse samenleving. Miljoenen Nederlanders hebben familieleden die na de oorlog verdacht werden van collaboratie. De onthulling van dergelijke familiegeheimen kan ingrijpende gevolgen hebben. Voor velen zijn de keuzes van hun voorouders een gevoelig onderwerp, vaak zorgvuldig verborgen om schaamte of veroordeling te voorkomen. De angst dat deze geheimen nu publiekelijk worden, zorgt voor onrust.

Onderzoek door journalistiek platform DIT en DataIM wijst uit dat 65% van de Nederlanders het een goede zaak vindt dat het oorlogsarchief wordt opengesteld. Tegelijkertijd vindt 19% dat de tijd nog niet rijp is, terwijl 16% van mening is dat deze informatie nooit openbaar gemaakt zou moeten worden. De angst voor maatschappelijke en persoonlijke gevolgen is reëel. Zo blijkt uit hetzelfde onderzoek dat 31% van de Nederlanders minder snel op een politicus zou stemmen als diens familie in de oorlog aan de Duitse kant stond. Ook zegt 20% anders te zullen kijken naar iemand als blijkt dat diens familie ‘fout’ was, en een even groot percentage geeft aan dat dit zelfs een relatiekeuze zou kunnen beïnvloeden.

Rinke’s verhaal: “Is er genoeg nagedacht over de gevolgen?”

Eén van de mensen die zich zorgen maakt, is Rinke Smedinga. Zijn vader was lid van de NSB en werkte als bewaker in kamp Westerbork. Hoewel Rinke vóór het openstellen van de archieven is, vreest hij de mogelijke sociale en psychologische gevolgen. Hij schreef meerdere brieven aan de algemene rijksarchivaris, waarin hij waarschuwde voor de impact die de openbaarmaking kan hebben. In het programma Dit is de Dag van de EO benadrukte hij dat veel nabestaanden nu al worden aangekeken op de keuzes van hun voorouders, terwijl zij zelf niets te maken hadden met die tijd.

“De oorlog ligt bijna tachtig jaar achter ons, maar de gevolgen zijn nog steeds voelbaar,” stelt Smedinga. “Het bekendmaken van zulke informatie kan oude wonden openrijten en leiden tot onbedoelde gevolgen, zoals stigmatisering of zelfs publieke veroordeling van mensen die zelf niets fout hebben gedaan.”

Spanningsveld tussen openheid en privacy

Het Nationaal Archief benadrukt dat de openbaarmaking zorgvuldig wordt voorbereid. Persoonsgegevens worden beschermd volgens de privacywetgeving, en er wordt rekening gehouden met de gevoeligheid van de informatie. Toch blijven nabestaanden sceptisch. Wat gebeurt er als mensen gegevens uit de archieven misbruiken? Of als iemand wordt veroordeeld op basis van het verleden van een familielid?

Dit spanningsveld tussen openheid en privacy is lastig te navigeren. Enerzijds is er een breed gedragen behoefte aan historische transparantie. Jongeren, die vaak meer geïnteresseerd zijn in de oorlogsgeschiedenis, vormen een belangrijke groep die achter de openbaarmaking staat. Anderzijds heerst onder ouderen meer bezorgdheid over de impact op nabestaanden. Zo blijkt uit het onderzoek dat vooral jongeren tussen 18 en 30 jaar de Duitsers nog steeds moeilijk kunnen vergeven voor hun daden tijdens de oorlog, terwijl ouderen boven de 65 juist vaker vergevingsgezind zijn.

Wat staat ons te wachten?

Het opengaan van het CABR kan een schat aan historische informatie ontsluiten, maar ook een zware last vormen voor veel families. Experts pleiten voor voorlichting en begeleiding bij het omgaan met de informatie uit de archieven. Hoewel de oorlog bijna een eeuw achter ons ligt, blijft de vraag hoe we omgaan met een verleden dat zowel collectieve als persoonlijke littekens achterliet. Nabestaanden zoals Rinke hopen vooral dat er voldoende aandacht is voor de menselijke kant van deze onthulling: “Het recht op informatie is belangrijk, maar we moeten ook nadenken over de impact op mensen van nu. Zijn we daar wel echt klaar voor?”

Door: Drifter